Een burcht gebouwd om de ruzie over een vrouw te beslechten

Haspengouw telt nog vier middeleeuwse burchten, ruïnes, restanten van de ridderlijke manier van leven … en vooral vechten. Eentje daarvan, de burchtruïne, vinden we terug in Brustem, en daarover hebben we in deze rubriek al een uitgebreide bijdrage geleverd. Er zijn er nog drie te gaan, en vandaag trekken we naar Rutten, op de grens van Tongeren met de provincie Luik.

Rutten is ook bekend vanwege zijn jaarlijkse Sint-Evermarusfeesten op 1 mei. Hierbij wordt de moord herdacht op de Heilige Evermarus en zijn gezellen in de 7e eeuw, die te Rutten zou hebben plaatsgevonden toen ze terugkeerden van Compostella. Het hoogtepunt is het Evermarusspel, een toneelstuk in open lucht waaraan het volledige dorp meewerkt. In dit stuk spelen enkel echte Ruttenaren mee. Jaarlijks zijn enkele duizenden mensen aanwezig tijdens dit openluchtspektakel.

De overgrootvader van Karel de Grote komt uit Rutten
Er zijn aanwijzingen dat Pepijn van Herstal uit de omgeving van Rutten afkomstig was. Hij was de overgrootvader van Karel de Grote via zijn zoon Karel Martel en zijn kleinzoon Pepijn de Korte. Rutten bleef ook later in het bezit van de Rooms-Duitse keizers. Samen met Vreren, Nerem, Paifve, Elch en mogelijk Koninksem, werd het in leen gegeven aan de Graven van Haspengouw en in 1204 afgestaan aan het Graafschap Leuven, dat later evolueerde tot het Hertogdom Brabant.

Oorlog voor … een vrouw
Rutten vormde een belangrijke plaats in de bloedige vete tussen de geslachten Awans en Waroux in de 13e en begin 14e eeuw. Volgens de kroniekschrijver van Haspengouw, Jacob van Hemricourt, was de inzet van de bloederige strijd de schaking van een onvrije vrouw, onderhorig aan Humbert Corbeal van Awans, door een familielid van heer Willem van Waroux. Dat was genoeg, een beetje gekrenkte eer in 1297, het huwelijk van een rijke wees uit Awans met Aynechon, een schildknaap uit Waroux. Het werd uiteindelijk een oorlog tussen het gewone volk (Awans) en de patriciërs (Waroux).

Hamal was helemaal niet Rutten
De burchttoren hing af van de leenzaal van Rutten en dateert uit de tweede helft van de 13^de eeuw, gebouwd door de Brabantse hertogen tegen het Duits-keizerlijke Hamal, 350 meter scheiden de vijanden. 750 jaar later getuigen de stenen in Rutten nog steeds van de rivaliteit tussen de middeleeuwse kemphanen. Hamal, een gehucht van Rutten, trok in de Awans-Waroux oorlog de kaart van de Waroux en de patriciërs, Brabant die van de volkspartij, de Awans. Aynechon was lid van de Awans-clan en daarom wordt de Torenburcht ook wel de “toren van Aynechon” genoemd.

De eerst bekende bezitter (1527) was jonker Stas van Streels. Rond 1600 werd het goed bezit van de familie Arckens, eerst als leen, en na de Franse Revolutie (en het afschaffen van lenen) als eigenaar. De gronden waarop de burchttoren zich bevindt, zijn nog steeds in het bezit van afstammelingen van deze familie. In1527 wordt het goed in de leenregisters omschreven als “eenen seekeren bampt offt borch tot eenen vollen leene, gelegen omtrent Hamal en syne grachten, groot xxxiii groot royen min offt meer”.

Wat overblijft: een vierkante schacht
Van de versterkte woontoren, die waarschijnlijk deel uitmaakte van een groter geheel, staan enkel nog de buitenmuren recht maar wetenschappers menen ontdekt te hebben waar in het gebouw schouwen waren, slaapkamers en zelfs een toilet. De ingang bevindt zich op de tweede verdieping, enkel te bereiken met een verplaatsbare trap., want het gelijkvloers is een afgesloten kelder met muren van bijna anderhalve meter dik. Een slotgracht kon niet gevonden worden, maar historici denken dat de nabijgelegen Ezelsbeek kon gebruikt worden om het omliggend terrein blank te zetten. De puntgevels van het gebouw zijn latere bijvoegingen van toen de militaire functie verdwenen was en men de weergang met kantelen afgebroken heeft en vervangen door een zadeldak. De militaire woontoren was in elk geval ook een stuk hoger dan na de verbouwingen.

In elk geval staat deze gotische donjon te blinken in het midden van een weiland, langs de weg van Tongeren naar Rutten, even naar links naar de Hamalstraat maar buiten de dorpskom van het dorp dat de Walen Russon noemen.