Het mooiste kerkje van Sint-Truiden vinden we in de Diesterstraat, tegenover het klooster van de Clarissen, aan het Gangulfusplein. Het was ook de eerste kerk buiten de stadsmuren en lag aan een moerassig gebied.
Wie was de heilige Gangulfus? Hij was een grootgrondbezitter in Bourgondië tijdens de regeerperiode van Pepijn de Korte, zoals een vermelding in een akte uit 762 bewijst. Hij was ridder en hoveling. Volgens de legende was hij een vertrouweling van Pepijn de Korte, die op een van zijn jachttochten een miraculeuze bron ontdekt had. Toen Gangulfus vermoedde dat zijn vrouw hem bedroog met een priester en zijn vrouw dat ontkende, vroeg hij dat zij haar hand in de bron hield en haar hand en arm kwamen volledig verbrand uit de bron. Hij stuurde zijn vrouw weg en verbande de priester, maar die nam wraak en vermoordde Gangulfus. Zo word je dus ook een heilige. Hij is de patroon van de leerbewerkers, schoenmakers, kinderen en paarden en wordt aangeroepen tegen kniepijnen, huid- en oogziekten en bij echtelijke moeilijkheden en overspel.
De oudste van de stad
Het is de oudste kerk van de stad en tevens de mooiste, gebouwd door abt Adelardus II (1055-1082). De driebeukige romaanse basilica verving vermoedelijk een nog oudere Karolingische kerk. Van Adelardus’ bedehuis bleef de middenbeuk bewaard. De Sint-Gangulfuskerk is een schoolvoorbeeld van romaanse bouwkunst. De middenbeuk met typische rondboogvensters is opgetrokken uit mergelsteen en dateert uit de 11de eeuw. Het koor en de klokkentoren zijn een eeuw jonger, van 1133, toen Sint-Gangulfus een parochiekerk werd. De dwarsbeuken stammen uit de 16de eeuw en zijn gotisch. De zijbeuken en houten zolderbekleding zijn 18de-eeuws. Maar het blijft een pareltje.
Fundamenten uit de tijd voor Karel de Grote
Koor en apsis zijn jonger, terwijl het gotisch transept uit de 16e eeuw dateert. De zijbeuken werden in de 17e en 18e eeuw herbouwd op de oude funderingen. De kerk werd waarschijnlijk gebouwd op de fundamenten van een nog oudere Karolingische kerk. In zijn huidige vorm beschrijft de plattegrond een basilicale kruiskerk met kleine, ingebouwde westtoren en een 
halfronde apsis. Boven de westingang staat in het timpaan een merkwaardige 13e-eeuwse Christus aan het kruis. De mooie apsis wordt langs buiten geaccentueerd door drie rondbogen en drie verdiepte vensters. Het interieur is eenvoudig en mooi. De middenbeuk heeft rondboogarcaden op vierkante pijlers uit mergel, met daarboven rondboogvormige bovenlichten. Met uitzondering van de halve koepel boven het koor wordt de rest van het gebouw afgedekt met een vlakke houten zoldering.
Tot de kerkschat behoren: een reliekhouder van Sint-Gangulfus van omstreeks 1700, een (verminkte) 16e-eeuwse Anna-ten-Drieën en een even oud gepolychromeerd triomfkruis.
Restauratie van het verleden
Onder leiding van R.M. Lemaire en P. Van Mechelen vond van 1956-61 een grote restauratiecampagne plaats, waarbij diverse verbouwingen uit het verleden werden teruggedraaid, met de bedoeling de oorspronkelijke romaanse architectuur te benadrukken. Onder andere werden enkele in het verleden gedichte muuropeningen opnieuw geopend, werden de onderbouw en de bovenmuren van de kerk verstevigd met gebruikmaking van moderne methodes en materialen, en werd de cementering en bepleistering van buiten- en binnenkant 
verwijderd. Dat men hierbij de neogotische ornamenten liet verdwijnen had te maken met een indertijd kleine appreciatie voor de neogotiek maar ook naar de terugkeer naar meer sobere kerkinterieurs in de geest van het Tweede Vaticaans Concilie.
Wat moet er van deze erfgoedschat geworden?
Omwille van de belangrijke erfgoedwaarden van deze kerk is het niet aangewezen om architecturale ingrepen te doen. Permanente ingrepen zijn uitgesloten maar ook omkeerbare ingrepen zouden de beleving van de ruimte al te zeer aantasten, zegt een studie over de Sint-Truidense kerken die er in overvloed zijn, en zelfs zoveel dat er gebouwen moeten gesloten worden.
Een zachte nevenbestemming in de tijd lijkt daarom het meest geschikt. Vooral culturele activiteiten die slechts beperkte infrastuur vragen komen in aanmerking. Hoewel de Sint-Gangulfuskerk niet als prioritair aangegeven is in het kerkenplan heeft deze kerk veel potentieel voor het pastoraal gebeuren omwille van de schaal van de kerk, de sobere architectuur die vandaag als zeer esthetisch beschouwd wordt, de ligging in het centrum van de stad, het ontmoetingsplein rond de kerk, voldoende parking zeer dicht bij de kerk en de aanwezigheid van het Clarissenklooster tegenover de kerk. De kerk is populair voor huwelijken en is ook zeer geschikt voor andere sacramentsvieringen zoals een doopviering.
Maar nog meer is deze kerk een kleine wandeling vanop de Grote Markt waard. Het is een verademing in het drukke stadsleven, je ruikt er de bezinning en de rust, je keert voor een stuk terug naar de vroege middeleeuwen.
