30 juli 1643. Jan Morbiers, de zoon van oud-schepen Leonard Morbiers, wordt vermoord door Gijs Vasoens. Plaats delict? Groot-Gelmen.
Over moordpartijen, en zeker als daar het gewone volk mee gemoeid was, vinden we weinig erg concrete informatie. Maar niet over de moord op Jan Morbiers. En waarom? De moordenaar werd verplicht om een stenen kruis op re richten op het kerkhof van Groot-Gelmen, en de tekst erop maakt ons al veel wijzer. Maar ook het verslag van de bemiddelingsvergadering is bekend. Verzoening in Sint-Truiden
De twee broers van de moordenaar vroegen deze verzoening in herberg Het Klaverblad in Sint-Truiden aan twee “wijze mannen”, schepen-juristen en notaris Van Nuyst stelde het contract op. Waren aanwezig: de vader van het slachtoffer, diens schoonzoon die ook secretaris van de rechtbank van Gelinden was en Christina Steukers, de echtgenote van de moordenaar, die de vergiffenis aannam van vader Morbiers aan de moordenaar Gijs.
Wie was die Gijs Vasoens? Hij was afkomstig van Brustem en woonde in Groot-Gelmen. Hij was gehuwd met Christina Steukers. Het gevolg van deze hele verzoeningszitting was de oprichting van een (ver)zoenkruis op het Kerkhof in Groot Gelmen. Het leunt er in een vergeten hoek tegen de kerkhofmuur, vaak niet gezien door de dorpelingen die hiermee wel een onbetwist zeer bijzonder ‘stuk’ in hun gemeente hebben.
Een kruis als merkteken
Kruisen vond je vroeger zowat op elk kruispunt en je had er verschillende types in: een boetekruis, een doorslagkruis, een memoriekruis, een zoenkruis als monument voor de slachtoffers van een gewelddaad en geplaatst door de dader of zijn familie als respect voor de slachtoffers. Tot in de 17de eeuw kon een rechter zelfs een moordenaar verplichten om op de plek van de moord dergelijk kruis op te richten als verzoening met de nabestaanden Dat de naam van de moordenaar erop staat is eerder zeldzaam, want nu zal hij voor het nageslacht door het leven gaan als de moordenaar.
Buiten de oprichting van dit kruis kreeg de moordenaar nog andere boete: begrafeniskosten, koren en brood voor de armen, dokterskosten, een jaarlijkse rente voor de jaarmis van het slachtoffer. Bovendien moest hij opdraaien voor de kosten van de notaris en het vertier in het Klaverblad.
Ook in Velm
Ook in Velm stond er een moordkruis. Dat is er weg en vind je nu terug in Bokrijk (onder nummer 9). Hier hebben we enkel de informatie die we op het kruis terugvinden, maar niets over de omstandigheden, behalve het feit dat er een toch wel beroemde naam uit Velm in voorkomt: Ouwerck. Het is 50 jaar ouder dan dat van Groot-Gelmen en je vindt het als je via de hoofdingang binnenkomt en rechts afslaat naar ‘Haspengouw’. Ook hier kregen we informatie over het slachtoffer via het opschrift op het moordkruis, maar van de moordenaar weten we niets. “Hier is door moorddadig werk dood gebleven de vrouw van Conrart Ouwerck. Bid God dat hij zich over de ziel wil ontfermen. 9 november 159..”. De Het laatste getal van 1590 is onleesbaar, en zou dus ook een ander getal kunnen zijn.
Limburg
Zoen-, moord of ongelukskruisen vind je overal in Limburg terug. In Bokstrijk staat er ook nog eentje uit Veulen onder nr 24. Het is een ongelukskruis, maar meer is er officieel niet van geweten tenzij dat het zou gaan om een zekere ‘heer’ die er van zijn paard zou afgevallen zijn, een echt ongeluk dan!
Maar als we moeten kiezen voor de mooiste, dan is dat ongetwijfeld die van Groot-Gelmen: en bovendien is die nog erg dichtbij te bewonderen zonder toegangsgeld, tenzij je de Zwaan of het Lelijke Eendje nog met een bezoek vereert…
